Մարիա Մոնտեսորիի մանկավարժական համակարգը

   

Երեխայի զարգացման համար առավել պահանջված  մեթոդներից մեկը ներկայումս համարվում է Մարիա Մոնտեսորիի համակարգը՝ որը ենթադրում է երեխաների համար միաժամանակ լուրջ աշխատանքը և հետաքրքրաշարժ խաղը, կարգապահությունը և ազատությունը:

Մարիա Մոնտեսորին՝տվյալ մանկավարժական մեթոդի հեղինակը իր համակարգը անվանում էր«Համակարգ,որտեղ երեխան զարգանում է ինքնուրույն՝հիմնվելով դիդակտիկական պատրաստված միջավայրի վրա»:

Մեթոդը գոյություն ունի ավելի քան 100 տարի, բայց Ռուսաստանում բավական ժամանակ այն անհասանելի էր: Մոնտեսորիի առաջին գրքերը մեր երկրում հայտնվեցին միայն 90-ական թվականներին:Ներկայումս հաշվառվում են այդ համակարգով աշխատող բազմաթիվ մանկապարտեզներ և երեխայի վաղ զարգացման կենտրոններ:Մոնտեսորիի  համակարգը աշխատում է 3-6 տարեկան երեխաների հետ:

                           Համակարգի պատմությունը

Մարիա Մոնտեսորին ծնվել է 1870 թվականի օգոստոսի  31-ին: Նա Իտալիայում առաջին կին-բժիշկն էր, ինչպես նաև   հոգեբանը, մանկավարժը, գիտնականը:

1986թ-ին Մարիան աշխատում էր մանկական կլինիկայում, և իր ուշադրությունը հրավիրեց դժբախտ, մտավոր հետամնաց երեխաներին, որոնք չիմանալով ի՞նչ պետք է անել աննպատակ թափառում էին հիվանդանոցի համահունչ միջանցքներում:

Նրանց վարքագծին հետևելով Մարիան արեց հետևություն, որ դա զարգացման խթանի բացակայության արդյունք է և որ յուրաքանչյուր երեխա  հատուկ զարգացնող միջավայրի կարիք ունի, որտեղ նա կարող է իր համար ընդգծել որևէ հետաքրքիր բան: Նպատակաուղղված և խորապես հոգեբանությամբ և մանկավարժությամբ զբաղվելով, Մարիան փորձեց մշակել իր սեփական մեթոդը  երեխաների զարգացման և դաստիարակության համար:

1907թ-ի հունվարի  6-ին Մարիա Մոնտեսորին Հռոմում բացեց «երեխայի տուն»որտեղ առաջին անգամ օգտագործվեց իր ստեղծած մանկավարժական համակակարգը:

Առաջ շարժվելով փորձերի և սխալների մեթոդով Մարիան պատրաստեց ցուցիչ նյութեր, որոնք նպաստում են երեխաների մոտ ճանաչողական հետաքրքրությունը: 1909թ-ից Մոնտեսորիի գրքերը սկսեցին տարածվել ամբողջ աշխարհում:

 1913թ-ին նրանք հասան նաև  Ռուսաստան: 1914թ-ին սկսեցին բացվել առաջին մանկապարտեզները Մոնտեսորիի համակարգի հիման վրա, բայց Բոլշևիկների իշխանության գալով նրանք փակվեցին:

Մոնտեսորիի մեթոդների վերադարձը  մեր երկիր  կայացավ միայն 1992թ-ին: Հիմնվելով երեխաների գիտելիքների զարգացման, ֆիզիոլոգիական, մտավոր և հոգեբանական զարգացման առանձնահատկությունների հիման վրա Մարիա Մոնտեսորին հանգեց այն եզրակացության, որ կրթությունը համարվում է ոչ այնքան պատասխանատվություն ուսուցչի համար, որքան փոքրիկի համար բնական գործընթաց:

                        Մոնտեսորիի մեթոդի էությունը

Մոնտեսորիի մեթոդը- յուրահատուկ հեղինակային համակարգ է, փոքրիկների ինքնազարգացման և ինքնադաստիարակության համար:

  Հիմնական ուշադրությունը այստեղ կենտրոնացվում է նուրբ շարժիչային հմտություն զգացմունքներին՝(տեսողությունը, լսողությունը, համի, հմայելը, հպումը), ինչպես նաև երեխայի մեջ ինքնուրույնության դաստիարակումը:

Միասնական ծրագրերը և պահանջները այստեղ բացակայում են: Յուրաքանչյուր երեխայի  համար նախատեսված է անհատական տեմպ:Յուրաքանչյուր երեխա ազատ  է զբաղվելու այն ամենով,   ինչ  իրեն դուր է գալիս:

Այսպիսով նա «մրցակցում» է ինքն իր հետ, ձեռք բերելով ինքնավստահություն, ինչպես նաև լիովին տիրապետում է նյութը:

Մոնտեսորիի մանկավարժության առանցքային սկզբունքը: «Օգնիր ինձ դա անել ինքնուրույն»: Դա էլ կա ծնողը պետք է հասկանա ի՞նչով է հետաքրքրված երեխան և ապահովել նրան համապատասխան միջավայրով պարապմունքևերի համար և  օգնել նրան դա օգտագործել:Մեծահասակը օգնում է երեխային բացահայտելու կարողությունները, որոնք տրված են երեխային բնությունից, նաև անցնել  զարգացման սեփական ուղին:Նշենք, որ Մոնտեսորիի համակարգի աշակերտները  հետաքրքրքրասեր երեխաներ են, բաց են գիտելիքներ ստանալու համար:Նրանք մեծանում են անկախ, ազատ և կարողանում են հասարակության մեջ գտնել իրենց տեղը:

              Մոնտեսորիի համակարգի հիմնական դրույթները

1.Երեխայի ակտիվությունը:Երեխայի ուսուցման մեջ մեծահասակը խաղում է երկրորդական դեր, հանդիսանալով  ոչ թե ուղղորդող, այլ օգնական:

 2. Երեխայի  ազատ գոըծուղությունների և ընտրելու իրավունքը:

3. Մեծ երեխաները սովորեցնում են փոքրերին: Դրա հետ մեկտեղ նրանք ինքներն են սովորում հոգալով փոքրերի մասին:Դա հնարավոր է, քանի, որ Մոնտեսորիի մանկավարժության   համաձայն, խմբերը ձևավորվում են տարբեր տարիքի երեխաներից:

          4. Երեխան որոշումները կայացնում  է ինքնուրույն:

5.Պարապմունքները անցկացվում են հատուկ պատրաստված միջավայրում:

6. Մեծահասակի խնդիրն է հետաքրքրություն առաջացնել երեխայի մոտ, հետագայում երեխան ինքն է զարգանում:

7,Որպեսզի երեխան զարգանա լիարժեք, անհրաժեշտ է նրան    ընձեռել ազատ մտածելու, գործողությունների և զգացմունքների     հնարավորություն: 

8.Պետք չէ գնալ բնության ցուցումներին դեմ, պետք է հետևել այդ ուղղություններին, այդ ժամանակ երեխան կլինի այնպիսին, ինչպիսին, որ կա:

9.Անթույլատրելի են քննադատությունը, անթույլատրելի են արգելքները:

10,Երեխան իրավունք ունի սխալվելու Նա լիովին ինքնուրույն  կարող է հասնել ամեն ինչի: 

 Այդպիսով Մոնտեսորիի համակարգը խթանում է երեխայի մեջ զարգացնելու իրեն տրված պոտենցիալը ինքնուսուցմամբ և ինքնադաստիարակությամբ: Դաստիարակի ուսերին տվյալ պահին ընկած է պատասխանատվություն ապահովել երեխաների գործունեության կազմակերպումը, դրա հետ մեկտեղ առաջարկելով օգնություն ճիշտ այն չափով, որքանով, որ անհրաժեշտ է երեխայի մեջ հետաքրքրություն առաջացնելու համար:

Այսպիսով Մոնտեսորիի մանկավարժության հիմնական բաղադրիչները, որոնք թույլ են տալիս երեխաներին իրականացնել զարգացման սեփական ուղին համարվում են:

Դաստիարակը

Հատուկ պատրաստված միջավայրը

Դիդակտիկ նյութերը   

           Մեծահասակի դերը Մոնտեսորիի համակարգում

Կարող է տպավորություն ստեղծվել, որ մեծահասակի դերը տվյալ մեթոդիկայում աննշան է, բայց դա միայն առաջին հայացքից: Դաստիարակը պետք է առանձնանա իմաստությամբ,բնական բնազդով, փորձով,որպեսզի մտնի համակարգի մեջ:Նա պետք է անցկացնի լուրջ, նախապատրաստական աշխատանք իրական զարգացող միջավայր ստեղծելու համար, ինչպես նաև ապահովի սաներին արդյունավետ, դիդակտիկական նյութերով:

Մարիա Մոնտեսորին ենթադրում է, որ մեծահասակի հիմնական խնդիրն է հավաքելու,վերլուծելու և համակարգելու երեխայի սեփական գիտելիքները:

Այն ունեցած գիտելիքները աշխարհի  մասին մեծահասակները չեն փոխանցում: Ենթադրվում է, որ դաստիարակը պետք է  ուշադիր հետևի երեխաների գործողություններին.վերհանել նրանց շահերը,   բացահայտել նրանց գիտելիքները, հակումները, տրամադրել տարբեր աստիճանի դժվարությամբ  խնդիրներ, այն դիդակտիկական նյութերով, որոնք կնտրի հենց երեխան:

  Դրա հետ մեկտեղ ենթադրվում է, որ մեծահասակը պետք է գտնվի սաների հետ նույն մակարդակի վրա՝նստել նրա հետ գետնի  վրա կամ քարտերով  նրանց  կողքին: 

Դաստիարակի աշխատանքը ունի հետևյալ տեսքը:Սկզբում նա հետևում է, թե ի՞նչ նյութ է ընտրում երեխան, կամ օգնում է նրան հետաքրքրություն առաջացնել:

Հետո ցույց է տալիս, թե ի՞նչպես լուծել այդ խնդիրը, լինելով առավել զուսպ, որից հետո երեխան ինքնուրույն խաղում է, նա կարող է սխալվել, դրա հետ մեկտեղ մտածել նոր միջոցներ օգտագործելով ընտրված նյութը:

Երեխայի այդպիսի ստեղծագործական ակտիվությունը, Մոնտեսորիի կարծիքով, թույլ կտա կատարել խոշորագույն հայտնագործություններ:Մեծահասակի խնդիրն է չխանգարել այդ հայտնագործություններին, քանի որ անգամ չնչին նկատողությունը կարող է շփոթեցնել նրան և կանխել դրա հետագա շարժումը ճիշտ ուղղությամբ:

  Զարգացնող միջավայրի դերը Մոնտեսորիի համակարգում

 Մոնտեսորիի մանկավարժությունում կարևոր տարր է համարվում զարգացնող միջավայրը: Կարելի է նույնիսկ ասել ՝հիմնական տարր:

  Առանց դրա մեթոդիկան չի կարող գոյություն ունենալ: Ճիշտ պատրաստված միջավայրը օգնում է երեխային ինքնուրույն զարգանալ, առանց դաստիարակի գնահատականի, սովորեցնում է նրան լինել անկախ:Երեխաները շրջապատող աշխարհը ճանաչելու մեծ կարիք ունեն, նրանք ցանկանում են շոշափել ամեն ինչ, զգալ, համատեսել համը :

Երեխային ինտելեկտի հասնող ճանապարհը զգացմունքային օրգաններով է ընկած, այդ պատճառով զգացմունքները և գիտելիքները միաձուլվում են նրա համար: Ճիշտ միջավայրը երեխայի կարիքներին համապատասխան միջավայրն է: 
Երեխայի զարգացումը պետք չէ արագացնել, բայց պետք է լինել շատ ուշադիր, որպեսզի թույլ չտան երեխայի հետաքրության պակասը այս կամ այլ պարապմունքին :

Զարգացնող միջավայրը կառուցվում է խիստ որոշակի տրամաբանությամբ:

 Ավանդաբար նրանում առանձնացնում են 5 գոտիներ՝

1Ամենօրյա կյանքի գոտկային վարժություններ: Այստեղ երեխան սովորում է ճիշտ վարվել իր իրերի հետ, ինչպես նաև այն, թե ի՞նչպես իրեն հետևի:

2.Մայրենի լեզվի գոտի: Թույլ  է տալիս ընդլայնել բառապաշարը, ծանոթանալ տառերի հետ, հնչյունաբանության հետ, հասկանալ բառերի գրելու կազմը և ուղղագրությունը:

3.Զգայական դաստիարակության գոտի: Զարգացնում է զգայական օրգանները, ապահովում է առարկաների ձևերի, չափսերի, մեծության հետազոտման հնարավորությունը:

4.Մոլորակի գոտի: Ծանոթացնում է շրջապատող աշխարհի հետ, անատոմիայի, բուսաբանության, աշխարհագրության, աստղագիտության, և ֆիզիկայի հիմունքների հետ:

Մաթեմատիկական գոտի:

5.Սովորեցնում է համարների ըմբռնումը, հաշվելու կարգը, թվերի բաղադրության, ինչպես նաև հիմնական մաթեմատիկական գործողությունների հետ,  գումարում, հանում, բազմապատկում և բաժանում:

Սեղանները սենյակում բացակայում են, կան միայն   փոքր սեղաններ և աթոռներ, շարժական իրենց հայեցողությամբ, ինչպես նաև գորգեր:Երեխաները կարող են դրանք տեղադրել այնտեղ, որտեղ նրանց հարմար է:

  Դիդակտիկական նյութերի դերը Մոնտեսորիի համակարգում

 Երեխայի ուսուցումը Մոնտեսորիի համակարգում  սերտ կապված է առարկայական միջավայրի հետ:Դրանով հանդերձ խաղալիքի դերում կարող են  հանդես գալ գրեթե ցանկացած առարկա: Խաղալիք կարող է լինել թասիկ, ջուր, քամիչ թեյի համար, անձեռոցիկներ, ձավար, գդալ կամ սպունգ: 

Նաև գոյություն ունեն հատուկ  Մոնտեսորիի-նյութեր մասնավորապես՝ վարդագույն աշտարակ, շականակագույն աստիճաններ և ուրիշներ:Մարիա Մոնտեսորիի ձեռնարկը վերամշակվել են առավելագույն խնամքով:Նրանք պետք է բերեին ուսուցման խնդիր, ինչպես նաև նպաստել սաների համապարփակ զարգացմանը:

Դիդակտիկական նյութերով ցանկացած պարապմունքը հետապնդում է ուղղակի և անուղղակի նպատակ:Ուղղակի նպատակը թարմացնում է երեխայի շարժումները:Անուղղակին զարգացնում է լսողությունը, տեսողությունը, համակարգում շարժումները:

Քանի որ մեծահասակի միջամտությունը ըստ Մոնտեսորիի մանկավարժության պետք է նվազեցնել, նյութերը ստեղծած են այնպես, որ երեխան կարող է ինքնուրույն գտնել իր սխալը և ուղղել: Այդպես երեխան սովորում է խուսափել սխալներից: Ձեռնարկը լիովին հասանելի է երեխաներին, դա խրախուսում է նրանց ուսումնասիրել:

        Դիդակտիկական նյութերի հետ աշխատելու կանոններ

1.Որպեսզի երեխային խրախուսեն գործողության անցնել նյութը հարկավոր է տեղադրել իր աչքերի մակարդակին (գետնից մեկ մետրից ոչ բարձր):

2.Նյութին պետք է վերաբերվել պատշաճ: Նյութը երեխայի կողմից կարող է օգտագործվել միայն այն բանից հետո, երբ մեծահասակը երեխային բացատրի դրա նշանակությունը:

 3.Նյութի հետ աշխատելիս պետք է հետևել հետևյալ հաջորդականությանը. Նյութի ընտրություն, աշխատանքային վայրի պատրաստում, գործողությունների իրականացում, վերահսկոություն, սխալների ուղղում, ձեռնարկով աշխատելու վերջում,   ձեռնարկը տեղը վերադարձնել:

4.Խմբակային աշխատանքի ժամանակ արգելվում է ձեռնարկը անցկացնել ձեռքից ձեռք:

5.Նյութը որոշակի հերթականությամբ պետք է տեղադրված լինի երեխայի կողմից սեղանի կամ գորգի վրա:

6.Երեխան կարող է փոխհարաբերվել նյութի հետ ոչ միայն դաստիարակի օրինակով, այլև սեփական գիտելիքներով :

7.Աշխատանքը պետք է քիչ-քիչ դժվարանա:

8.Վարժությունն ավարտելով, երեխան ձեռնարկը պետք է տեղը դնի, և միայն դրանից հետո նա կարող է վերցնել այլ նյութեր:

9.Մի երեխան աշխատում է մեկ նյութով: Դա թույլ է տալիս կենտրոնանալ:Եթե նյութը, որը ընտրել է երեխան, տվյալ պահին զբաղված է, պետք է սպասել, հետևելով հասակակցի աշխատանքին, կամ վերցնել որևէ այլ նյութ:

Մարիա Մոնտեսորին նշում է, որ  կոլեկտիվ խաղերը ուղղված շփման հմտությունների, համագործակցության հիման վրա այդ կանոնների վրա  անդրադառնում:

                  Մոնտեսորիի համակարգի մինուսները

Ինչպես ցանկացած մանկավարժական համակարգ, Մոնտեսորիի համակարգն էլ ունի մի շարք թերություններ

1.Համակարգը զարգացնում է միայն ինտելեկտը և գործնական հմտությունները:

2.Շարժական և դերային խաղերը բացակայում են

3.Բացառում է ստեղծականությունը: Նրանում նկատվում է մտավոր զարգացման համար խթան, (սակայն հոգեբանական ուսումնասիրությունները վկայում են հակառակի մասին):  

Սակայն Մոնտեսորիի պարտեզներում կան հատուկ խաղային սենյակներ,  իսկ երեխան ոչ ամբողջ ժամանակն է անցկացնում պարտեզում: Դա թույլ է տալիս փոխհատուցել առաջին երկու թերությունները:

Մոնտեսորիի համակարգը բավական ժողովրդավարական է: Այնտեղից հետո երեխաներին դժվար է լինում հարմարվել սովորական մանկապարտեզների և դպրոցների կարգապահությանը:

Մեկ հոդվածում տեղավորել Մոնտեսորիի ողջ փորձը արտացոլված նրա մանկավարժական համակարգում, հնարավոր չէ: Մենք փորձեցինք ներկայացնել տվյալ հոդվածում հիմնական հիմնադրույթները:Մեթոդիկայի առավել մանրամասն տեղեկատվություն ստանալու համար  խորհուրդ ենք տալիս դիմել առաջնակարգ աղբյուրներին Մարիա Մոնտեսորիիև և նրա հետևորդների  գրված ՝ գրքերին:Բարեբախտաբար ներկայումս բաց են տարբեր մանկավարժական համակարգերը և մեթոդական ձեռնարկները, ինչը թույլ է տալիս ընտրել մեր երեխաների համար լավագույնը:   

Աղբյուրը՝